Nietolerancja laktozy

Nietolerancja laktozy to dolegliwość dotykająca miliony ludzi na całym świecie. Choć nie jest to stan zagrażający życiu, może znacząco wpływać na jakość życia i codzienne funkcjonowanie. 

Czym jest laktoza?

Laktoza to główny węglowodan występujący w produktach mlecznych. Jest disacharydem, czyli inaczej dwucukrem zbudowanym z galaktozy i glukozy, połączonych wiązaniem β-1,4 glikozydowym. Aby laktoza mogła zostać wykorzystana przez organizm człowieka, musi zostać rozłożona do cukrów prostych, z których jest złożona, czyli wspomnianych galaktozy i glukozy. Proces ten katalizowany jest przez laktazę, czyli enzym obecny na powierzchni błony śluzowej jelita. Dzięki niemu laktoza jest rozkładana na monosacharydy, które następnie są wchłaniane w jelicie cienkim. W przypadku niedoboru lub niedostatecznej aktywności laktazy dochodzi do zmniejszonego wchłaniania laktozy w przewodzie pokarmowym, co może powodować objawy po spożyciu produktów mlecznych. 

W czym jest obecna laktoza?

Tolerancja laktozy jest najbardziej kluczowa w wieku niemowlęcym, ponieważ jej ilość w mleku kobiecym wynosi aż 7,0 mg/100 ml. Dla porównania, stężenie laktozy różni się w zależności od rodzaju mleka pochodzenia zwierzęcego, jednak wciąż ten poziom jest niższy niż w mleku matki.

Ilość laktozy w mleku:

• krowim wynosi 4,7-5,0 mg/100 ml, 
• owczym wynosi 4,4-4,8 mg/100 ml, 
• kozim wynosi 4,2-4,8 mg/100 ml, 
• bawolim wynosi 4,8-5,0 mg/100 ml.

W tak zwanym "mleku" pochodzenia roślinnego (orzechowym, ryżowym, owsianym, sojowym) laktoza nie występuje. 
Co więcej, ilość laktozy w produkcie zależy także od jego przetworzenia. Podczas procesu dojrzewania serów podpuszczkowych dojrzewających, bakterie zużywają obecną laktozę, dlatego w przeciwieństwie do świeżych, sery te zawierają mało laktozy lub nie zawierają jej wcale. Podobnie fermentowane produkty mleczne, np. jogurt czy kefir zawierają mniej laktozy w porównaniu do mleka. Dodatkowo obecne w nich bakterie kwasu mlekowego pomagają trawić laktozę, dzięki czemu produkty te są łatwiej tolerowane przez osoby z nietolerancją laktozy.

Objawy nietolerancji laktozy

Nietolerancja laktozy jest jedną z najczęstszych form nietolerancji pokarmowych i występuje, gdy aktywność laktazy jest zmniejszona. Niedobór lub brak tego enzymu prowadzi do nietolerancji laktozy, ponieważ niestrawiona laktoza przedostaje się do jelita grubego, gdzie jest fermentowana przez bakterie jelitowe, co prowadzi do powstawania dwutlenku węgla, wodoru, metanu i kwasu mlekowego. Nietolerancji towarzyszy zespołu objawów, który pojawia się po spożyciu pokarmów zawierających laktozę. Typowymi objawami nietolerancji laktozy są bóle brzucha, gazy, biegunka (w niektórych przypadkach zaparcia), wzdęcia brzucha, nudności i wymioty. Średnio ich początek występuje około godziny po spożyciu pokarmów zawierających laktozę, ale mogą również pojawić się wcześniej lub później.

Osoby z nietolerancją laktozy mogą doświadczać także objawów niezwiązanych z układem pokarmowym, takich jak:

• problemy z pamięcią,
• bóle i zawroty głowy,
• bóle mięśni i stawów,
• zaburzenia rytmu serca,
• depresja,
• lęk,
• owrzodzenia jamy ustnej,
• problemy skórne (egzema, trądzik),
• zaburzenia menstruacyjne,
• częstsze oddawanie moczu oraz
• objawy alergiczne (zapalenie zatok, nieżyt nosa, astma).

Przyczyny nietolerancji laktozy

Te dolegliwości mogą wynikać z toksycznego działania substancji chemicznych, takich jak aceton, aldehyd octowy, etanol i peptydy, które powstają w wyniku nieprawidłowego trawienia i wchłaniania laktozy.

Istnieją cztery główne sytuacje, w których laktoza może być źle trawiona:

• wrodzona nietolerancja laktozy
• niedojrzałość laktazy u wcześniaków
• hipolaktazja wieku dorosłego (pierwotna nietolerancja laktozy)
• uszkodzenie jelita cienkiego (wtórny niedobór laktazy)

Wrodzona nietolerancja laktozy

To rzadka przypadłość spowodowana mutacjami genetycznymi w enzymie laktazy. Noworodki z tą mutacją nie trawią laktozy, co prowadzi do ciężkiej biegunki, kwasicy i hiperkalcemii od momentu rozpoczęcia karmienia piersią. Zdolność trawienia laktozy podczas karmienia piersią jest niezbędna do wzrostu i życia noworodka. Stwierdzono, że wrodzony niedobór aktywności laktazy jest śmiertelny, jeśli nie zostanie zdiagnozowany wkrótce po narodzinach.

Niedojrzałość laktazy u wcześniaków

W przypadku wcześniaków enzym laktaza może być niewystarczająco rozwinięty. Istnieją różne opinie na temat tego, kiedy laktaza osiąga pełną aktywność u noworodków. Niektóre badania wskazują, że dzieje się to w ciągu pięciu dni po urodzeniu, inne sugerują, że dzięki niestrawionej prawidłowo laktozie może ona przechodzić do jelita grubego, wspierając rozwój mikroflory jelitowej.

Hipolaktazja wieku dorosłego (pierwotna nietolerancja laktozy)

To najczęstsza forma nietolerancji laktozy, związana z genetycznym spadkiem aktywności laktazy wraz z wiekiem. Objawy pojawiają się w zależności od pochodzenia etnicznego, najczęściej między 2. a 5. rokiem życia, ale także mogą wystąpić później, w okresie dojrzewania lub dorosłości.

Uszkodzenie jelita cienkiego (wtórny niedobór laktazy)

Choroby, które uszkadzają błonę śluzową jelita cienkiego (np. celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna czy infekcje lub pasożyty), mogą prowadzić do uszkodzenia kosmków jelitowych, a co za tym idzie, do zmniejszenia produkcji laktazy. Po wyzdrowieniu lub zaleczeniu powierzchni jelita cienkiego, trawienie laktozy może się poprawić, jeśli nie ma również predyspozycji genetycznych.

Co ważne dla każdej osoby istnieje indywidualna granica tolerancji laktozy, dlatego nie sposób powiedzieć jaka ilość powoduje objawy. Nasilenie objawów nietolerancji laktozy zależy od wielu czynników, takich jak poziom laktazy w błonie śluzowej jelit, skład flory jelitowej, ilość spożytej laktozy, tempo pracy przewodu pokarmowego oraz indywidualna wrażliwość na objawy.

Nietolerancja laktozy na świecie

Szacuje się, że obecnie potwierdzonych przypadków nietolerancji laktozy na świecie wynosi około 57% choć rzeczywista liczba może przekraczać 65%, a rozkład przypadków na całym świecie jest bardzo zróżnicowany geograficznie. W Polsce ok 38% populacji nie toleruje laktozy.

Co ciekawe tolerancja laktozy jest uwarunkowana genetycznie i etnicznie. W Ameryce nietolerancja laktozy dotyczy około 50% populacji, w Azji 70%, w Afryce prawie 100%. W Stanach Zjednoczonych wynosi 15% wśród białej rasy, 53% wśród Meksykanów-Amerykanów i 80% wśród Afroamerykanów. W Europie nietolerancja laktozy występuje u około 28% populacji, ale wartości te różnią się od 2% w Skandynawii do 70% w południowych Włoszech. 

Istnieje parę hipotez wyjaśniających te różnice. Jedna z tych teorii opiera się na fakcie, że produkty mleczne odgrywały ważną rolę w diecie w Europie Północnej. Sprzyjało to naturalnej selekcji osób zdolnych do trawienia laktozy. Z kolei migracje ludności wyjaśniają współistnienie populacji tolerujących i nietolerujących laktozę na tych samych obszarach. 

Nietolerancja laktozy a alergia na białka mleka

Objawy żołądkowo-jelitowe przy nietolerancji laktozy mogą być podobne do alergii na mleko krowie, dlatego te dwa przypadki mogą być błędnie zdiagnozowane. Istnieją jednak istotne różnice między nietolerancją laktozy a alergią na mleko krowie.

Nietolerancja laktozy jest zaburzeniem trawienia cukru mlecznego (laktozy) i nie ma podłoża immunologicznego. Natomiast alergia na białka mleka to alergia pokarmowa, która może być związana z przeciwciałami IgE oraz niezależna od IgE. Objawy zależne od IgE pojawiają się w ciągu 2 godzin od spożycia, a te niezależne od IgE rozwijają się wolniej, w ciągu 2–48 godzin lub nawet później. Reakcja alergiczna jest spowodowana białkami serwatkowymi np. kazeiną. Do alergii zalicza się objawy skórne, objawy pokarmowego i oddechowego, może wystąpić nawet wstrząs anafilaktyczny. Aby zdiagnozować nietolerancję laktozy wykonuje się test wodorowo-metanowy, z kolei dla alergii można zbadać przeciwciała IgE w surowicy krwi. 

Podstawowym sposobem leczenia reakcji alergicznych na pokarm jest eliminacja wywołującego je produktu z diety. Jednak w przypadku alergii na białka mleka możliwe jest ustąpienie alergii wraz z wiekiem.

Jak poradzić sobie z nietolerancją laktozy?

Obecnie istnieje kilka podejść do nietolerancji laktozy. Jednym z rozwiązań jest całkowita eliminacja nabiału z diety. Jednak osoby z nietolerancją laktozy mogą być narażone na niedobory wapnia i witaminy D, jeśli nie dostarczają odpowiednich substytutów mleka w diecie. Niedobory te mogą prowadzić do osłabienia kości i zwiększonego ryzyka osteoporozy. Ponieważ ilość spożytej laktozy bez objawów dla osoby z nietolerancją jest indywidualna, dlatego zaleca się dietę o niskiej zawartości laktozy zamiast pełnego jej wykluczenia. Oczywiście w przypadku pierwotnej nietolerancji laktozy, należy całkowicie wykluczyć laktozę z diety. Jeśli podejrzewamy nietolerancje, zazwyczaj produkty mleczne są eliminowane na 2–4 tygodnie, aby złagodzić objawy. Następnie zaleca się stopniowe wprowadzanie produktów o niskiej zawartości laktozy, aż do poziomu indywidualnej tolerancji.  

Inną opcją jest zażywanie suplementów z laktazą tuż przed lub w trakcie posiłków z laktozą. Enzym wspomaga trawienie laktozy i dzięki temu nie odczuwamy tak bardzo objawów związanych ze spożyciem nabiału. Należy jednak pamiętać, że suplement nie leczy nietolerancji laktozy, a jedynie wspomaga trawienie laktozy doraźnie.

Z powodu ogromnej części populacji, która cierpi na nietolerancje laktozy, na rynku istnieje mnóstwo produktów bezlaktozowych. Produkty bezlaktozowe umożliwiają osobom z nietolerancją laktozy spożywanie nabiału bez obawy o nieprzyjemne objawy trawienne. Wytwarzane są one poprzez filtrację albo przez dodanie enzymu laktazy, tak, aby rozłożyć laktozę na łatwo przyswajalne cukry proste. Często określa się smak produktów bezlaktozowych jako delikatnie słodszy, ponieważ laktoza została rozłożona na cukry proste, jednak składniki odżywcze pozostają takie same jak u normalnego nabiału. 

Nietolerancja laktozy to powszechny problem, który może wpływać na codzienne życie, ale dzięki odpowiedniej diecie i dostępnym suplementom można go skutecznie kontrolować. Kluczowe jest zrozumienie swojego organizmu oraz dobranie diety indywidualnie pod siebie. 

Źródło

• Catanzaro, R., Sciuto, M., & Marotta, F. (2021). Lactose intolerance: An update on its pathogenesis, diagnosis, and treatment. Nutrition research (New York, N.Y.), 89, 23–34. https://doi.org/10.1016/j.nutres.2021.02.003
• Di Costanzo, M., & Berni Canani, R. (2018). Lactose Intolerance: Common Misunderstandings. Annals of nutrition & metabolism, 73 Suppl 4, 30–37. https://doi.org/10.1159/000493669
• Kunachowicz H. i wsp. Tabele składu i wartości odżywczej żywności. PZWL, 2005.
• Lomer, M. C., Parkes, G. C., & Sanderson, J. D. (2008). Review article: lactose intolerance in clinical practice--myths and realities. Alimentary pharmacology & therapeutics, 27(2), 93–103. https://doi.org/10.1111/j.1365-2036.2007.03557.x 
• Misselwitz, B., Butter, M., Verbeke, K., & Fox, M. R. (2019). Update on lactose malabsorption and intolerance: pathogenesis, diagnosis and clinical management. Gut, 68(11), 2080–2091. https://doi.org/10.1136/gutjnl-2019-318404
• Sahi T. (1994). Genetics and epidemiology of adult-type hypolactasia. Scandinavian journal of gastroenterology. Supplement, 202, 7–20. https://doi.org/10.3109/00365529409091740
• Scrimshaw, N. S., & Murray, E. B. (1988). The acceptability of milk and milk products in populations with a high prevalence of lactose intolerance. The American journal of clinical nutrition, 48(4 Suppl), 1079–1159. https://doi.org/10.1093/ajcn/48.4.1142
• Silanikove, N., Leitner, G., & Merin, U. (2015). The Interrelationships between Lactose Intolerance and the Modern Dairy Industry: Global Perspectives in Evolutional and Historical Backgrounds. Nutrients, 7(9), 7312–7331. https://doi.org/10.3390/nu7095340
• Socha, J., Ksiazyk, J., Flatz, G., & Flatz, S. D. (1984). Prevalence of primary adult lactose malabsorption in Poland. Annals of human biology, 11(4), 311–316. https://doi.org/10.1080/03014468400007211
• Szilagyi, A., & Ishayek, N. (2018). Lactose Intolerance, Dairy Avoidance, and Treatment Options. Nutrients, 10(12), 1994. https://doi.org/10.3390/nu10121994